Dit jaar vieren we op 23 november dat Haarlem 775 jaar stadsrechten heeft. In aanloop daarvan hebben we t-shirts bedacht met het wapen van Haarlem erop. Als we kijken naar het wapen van Haarlem, dan zien we dat het bestaat uit een rood schild met daarin een zwaard met vier sterren eromheen en een kruis erboven. In Haarlem zien we ook steeds vaker de vlag van Haarlem die bestaat uit een rood veld, het zwaard, de vier sterren en het kruis. Maar waar komt eigenlijk het wapen van Haarlem vandaan en wat betekenen de tekens allemaal?

Het wapen van Haarlem zoals we het nu kennen werd bij Koninklijk besluit van 15 februari 1974 door de Hoge raad van adel  aan Haarlem verleend en is hiermee het officiële wapen van de gemeente Haarlem. Echter het wapen was in ongeveer dezelfde vorm al veel langer in gebruik. De onderdelen van het wapen zijn verbonden met de Haarlemse geschiedenis en legenden.

Beschrijving van het wapen

De beschrijving luidt: “In keel een zwaard van zilver met gevest van goud, vergezeld boven van een verkort breedarmig kruis en aan beide zijden van twee zespuntige sterren boven elkaar, alles van zilver. Het schild gedekt met een kroon van vijf bladeren van goud, waarachter een afgeknotte dorre boom van sabel oprijst, waarin twee gouden klokken hangen. Schildhouders; twee leeuwen van goud, getongd en genageld van keel. Wapenspreuk; ‘Vicit vim virtus’ in Latijnse letters op een lint van zilver.

Haarlemse geschiedenis

Omstreeks 1480 was Johannes van Leiden, prior van het Karmelietenklooster in Haarlem, de eerste die over het ontstaan van het wapen schreef. Het wapen van Haarlem bestond eerst alleen uit een veld met de vier sterren. Maar de heldenrol die de Haarlemmers hebben gespeeld in de verovering van Damiate (ofwel het Egyptische Damietta) door de ketting bij Damiate kapot te varen werd volgens hem het wapen uitgebreid.

Het verhaal gaat dat de Haarlemmers een belangrijke rol hebben gespeeld bij de val van de stad. De toegang tot de stad via de Nijl was afgesloten met een grote, zware ketting. De Haarlemmers zouden de ketting hebben kapotgevaren met een schip met een zaag op de boeg. Het Damiateverhaal wordt echter tegengesproken door het ooggetuigenverslag van Olivier van Keulen, die de geestelijke leiding over de scheepsmachten van de verschillende Duitse bisdommen had, waarin niets te vinden is over een heldhaftig optreden van de Haarlemmers. Niet de Haarlemmers maar de Friezen zouden in 1218 de ketting hebben gebroken.

Waarschijnlijk heeft Johannes Haarlem wat meer aanzien willen geven met dit verhaal. De Damiate-legende wordt ook tegengesproken door het feit dat het oudst bekende stadszegel uit 1345 het wapen met zwaard en kruis nog niet gebruikt, pas in 1391 gebeurde dit voor het eerst.

De strijdlust en vindingrijkheid van de Haarlemmers zouden zoveel indruk op keizer Fredrik II hebben gemaakt dat het wapen mocht worden uitgebreid met een zwaard. De patriarch van Jeruzalem stond ook toe dat het kruis van de kruisvaarders werd toegevoegd aan het wapen. Dit wordt ook de ‘wapenvermeerdering’ genoemd en is ook te zien in het schilderij uit 1620 van Pieter de Grebber.

Verklaring symbolen

De vier sterren met 6 punten betekenen de verbondenheid van Haarlem met de zee. Het zilveren zwaard met gouden heft zou zijn toegevoegd door keizer Frederik II als bedankje voor de verovering van Damiate in 1219. Het kruis boven het zwaard verwijst dus naar de Vijfde Kruistocht waaraan Haarlemmers deelgenomen zouden hebben en werd toegekend door de Patriarch van Jeruzalem.

Bij het wapen horen ook de boom, de damiaatjes, de Markiezenkroon en de twee leeuwen. De dorre boom verwijst naar de Haarlemmerhout en daar hangen twee damiaatjes in, die net als het zwaard te danken zijn aan de verovering van Damiate. Het wapenschild wordt gedekt door een gouden Markiezenkroon. De schildhouders waren vroeger twee herten die wijzen op de herten die toen nog in de Haarlemmerhout leefden. Nu zijn de schildhouders twee gouden leeuwen, vanwege het wapen van de graven van Holland.

Damiaatjes

De Damiaatjes zijn de klokken in de Grote Bavo Kerk in Haarlem, die elke avond tussen half negen en half tien (oorspronkelijk tussen negen en tien voor half tien – de tijd dat buitenlui de stad nog konden verlaten voordat de stadspoorten sloten) klingelen ter herinnering aan de verovering van Damiate, genoemd tijdens de Vijfde Kruistocht in 1218/1219. In de vroegmoderne tijd ontstond de legende dat de Damiaatjes uit Egypte zouden zijn meegenomen. Ze duiken pas in de zestiende eeuw in de bronnen op.

Vicit Vim Virtus

Het motto Vicit Vim Virtus, wat ‘Moed heeft het geweld overwonnen’ betekend, duikt pas op na het Beleg van Haarlem (1572-1573) in de zestiende eeuw. Dit is de wapenspreuk van Haarlem en is onlosmakelijk verbonden aan het wapen van Haarlem.